Eşkıya Güzellemesi ve Uydurma Kültür

 Eşkıya Güzellemesi ve Uydurma Kültür

Efeler ve zeybekler üzerinden yeniden kültür, gelenek ve tarih üretimi

Mustafa Uysal / edebya 

12 Aralık 2025 

Eleştiriye konu olan iki eser:

1- Kütahya Olgunlaşma Enstitüsüne ait olan, 2018 tarihli “Kütahya Zeybek Alayı” isimli katalog çalışması.
2- Ege Üniversitesi, Emrah Güler sahipli “KÜTAHYA ZEYBEK ALAYI GELENEKSEL OYUN UYGULAMALARININ GÜNCEL KÜLTÜR BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ” isimli 2025 tarihli yüksek lisans tezi.

Bu iki çalışmadan yeni haberdar oldum ve okudum. 

Daha önce efeler, zeybekler ve önemlisi bu grupların Kurtuluş Savaşı sırasındaki rolleri üzerine epey çalışmış, kaynakları taramış, kaynaklardan haberdar olan birisiyim. Tarih okumayı bir görev bilirim, sosyoloji eğitimi aldım ve otuz yılı aşkın bir süredir medya sektöründeyim. Kötü bir araştırmacı da sayılmam. 

Bu girişten sonra… 

Bu iki çalışma bize zeybekleri anlatma iddiası ile çıkıyor ortaya. Aslında katalog çalışması çok güzel fakat zeybek anlatımı tam bir fiyasko. Kataloğun yapmaya çalıştığı şey sadece elbise, desenler ve sanatın tespiti olsaydı kesinlikle hedefini tam kalbinden vurmuş olurdu. Bu konularda çok başarılı.  Zeybek anlatımları ise tam bir tarihsel yeniden üretim. “Uydurma” dememek için çabalıyorum ama sanırım tam anlaşılmayacak halk tarafından. Adeta yeniden bir kültür, gelenek ve tarih uydurulmuş. Bu kurgu ise toplam üç kişinin sözlü anlatımlarına dayanarak elde edilmiş. 

Yüksek lisans tezinin amacı da tam olarak tarih değil. Bu yönüyle eleştiri oklarından azade olabilir fakat alanı olmayan konuya girdiği ve bu yeniden üretime (uydurma faaliyetine) destek olduğu için eleştiriden o da payını büyük ölçüde alacak. Yüksek lisans tezi zeybek oyunları ve müzikleri üzerinde duruyor gibi görünse de bir eşkıya güzellemesi ile dopdolu. Bilin bakalım bu tezin kaynakları hangi şeylerden oluşuyor? Olgunlaşma Enstitüsünün kataloğundaki sözlü anlatımları aynen almış kaynak diye. Zeybekler üzerine tek ciddi kaynağı ise “Avcı, A. H. ( 2001). Zeybeklik ve Zeybekler Bir Başkaldırı Geleneğinin Toplumsal ve Kültürel Boyutları. Verlog Anadolu.” Bu ciddi kaynaktan da sadece giyim üzerine bir paragraf alıntı yapmış. Kaynaklarının gerisi hep gelenek, oyunlar, kültür, sohbet üzerine. Zeybeklerin geçmişine dair ciddi bir alıntı hiç yok. Yine bahsi geçen sözlü anlatımlar kaynak olarak gösterilmiş. İbn Batuta’dan alınan kısım bile sözlü anlatımdan alınmış. İnsan bir araştırır sahiden İbn Batuta böyle mi yazmış, diye. Elbette öyle yazmamış. Oradaki kaynağı bile çarpıtarak vermiş her iki kaynak da. İbn Batuta gezerken ahi teşkilatı bunu karşılıyor ve ağırlıyor. Uzun bıçaklı gençler var ve bizim sözlü anlatımcılarımız eklemeler yaparak zeybek olduğunu iddia ediyor. Hepimizin ulaşabileceği kaynaklar üstelik. Metodoloji, bilimsellik gibi şeyler maalesef hiç yok. Sadece subjektif iddialar var ve ilginç olan bu iddialar tarihsel gerçeklikmiş gibi sunulmuş. Bu çalışmaları okuyan insanlar zeybekleri bir beyefendi zannedecek. Daha önce Yaşar Kemal ve benzeri yazarlar tarafından romantize edildi, kahraman ilan edildi kurgularla ama bu seviyeyi ilk defa görüyorum açıkçası. Bilinçli bir öznellik tercih edilmiş. Biz yaptık, biz söyledik öyleyse böyledir, gibi bir sonuç ortaya konulmuş. İnanılmaz bir dönüşüm kurgusu. Çalışmanın önsözünde, zeybek kültürünün "tarihi tartışmalara ve ilmî açıklamalara girmeden", kaynak kişilerin bakış açısı değiştirilmeden kayıt altına alındığı açıkça belirtilmiştir. Eserdeki bilgilerin "tamamen bir derleme çalışması" olduğu ve bilgilerin kaynak kişilerden alındığı şekliyle, değiştirilmeden kayda geçirildiği vurgulanmıştır. Yani bilimsel bir yan aramak beyhude. Fakat gerçekliğini sorgulamak için tam yeri. Demek bu çalışma gerçekliği umursamıyor. Sadece bir kurgu, üretim anlatısının bize aktarılmasını hedefliyor. Bu iki çalışmada anlatılan zeybek kültürü tamamen kurgu ve yeniden üretimdir. Gerçeklerle bağı isim benzerliği dışında hiç yoktur. Koskoca bir kentin kültürel mirası (Sözde kültürel miras), sadece üç temel kaynak kişinin (Ahmet Haldun Eralp, M. Mesut Tezcan, Muammer Tezcan) anlatılarına indirgenmiştir. Bu durum, sosyolojik açıdan "toplumsal bellek" değil, "dar bir grubun kurgusal belleği"dir. Grup dışarıya kapalı olduğu için bilgiler çapraz sorguya tutulmamış, tek bir ailenin veya zümrenin doğruları "tarihi gerçek" gibi sunulmuştur. 

Ahilik ne alaka?

Çalışmaların asıl facia kısmı ise zeybeklikle ahiliğin aynı çerçeve içinde sunulması. Hatta zeybeklerin ahiliğin silahlı kolu olduğu iddiası. Tamamen uydurma bir kurgu. Hiçbir tarihi dayanağı yok. Üstelik aynı zaman dilimleri bile değil iki şey. İ.H. Uzunçarşılı’nın uzak bir yorumuna dayanan tuhaf bir iddiadır. Zeybek kelimesinin etimolojisinde bile anlaşma sağlanamamışken bu kelime üzerinden bile çok uzak çıkarımlarla bu sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. 

Şehirli ve üretken bir yapı olan ahilikle, çok uzun asırlar sonrası ortaya çıkan kırsal ve dağlı eşkıya yapısının aynı yerde ve kültürde eşitlenmesi büyük bir zulüm olur ancak. Çok zorlama bir karışım. Bu karışım olursa ancak kendi kurgularına hizmet edecek bir şey ortaya çıkacaktır. Bu yüzden çok zorlama bir söylemle üstelik delilsiz şekilde ahilik teşkilatına yamanmaya çalışılmış eşkıyalık. Zeybeklik, devlet otoritesinin yani Osmanlı’nın zayıflaması ile ortaya çıkan bir eşkıyalık faaliyetidir. En çok halka zulmetmişlerdir, asker kaçakları, katiller, hırsızlar, uğursuzlar, tecavüzcüler her tür zalimliğe bulaşanlardan oluşur ve dağlarda yaşarlar. Bütün tarihi pislikleri yazmak istemiyorum, zaten bilinen eşkıyalık faaliyetleri olduğu için kısa geçiyorum. Bu tür bir yapıyı temizlemek için tarihi gerçekleri hiçbir yönteme ve delile dayanmadan ahilik teşkilatına yamamak tam bir zulümdür. Ahilik ve zeybeklik ilişkisini duymuşsanız bir an önce bu uydurmayı unutmanızı ve hafızanızı tarih anlatıları ile temizlemenizi tavsiye ederim. 

Zeybek Alayı adlandırması 1965 yılında "icat edilmiş bir gelenek" olduğunu göstermektedir. "Alay"Zeybekler düzenli ordu mensubu olmadıkları için "Alay" kavramı onlar için kullanılmaz, "Kütahya Zeybek Alayı" ismi, 1965 yılında kurulan dernekleşme sürecinde "uydurulmuş" ve geçmişe yansıtılarak meşrulaştırılmaya çalışılmıştır. Bu yapı ancak bir dernek, grup, hizip statüsünde olabilir. Bir geleneği temsil etmez. Bir geleneği kurma iddiası kabul edilebilir elbette. Fakat zeybeklerin tarihine yapılan atıflar ve meşrulaştırma, dönüştürme, temizleme iddiaları asla kabul edilemez. 

Giyim üzerinden güzellemeler… 

Güya zeybeklerin kıyafetleri de neredeyse kutsala yakın bir şeye dönüştürülmüş, üzerine sembolizm inşa edilmiş. Abdest alarak ve sırasıyla, tören havasında giyme gibi sonradan uydurma olan ve ahilikten çalıntı şeyler eklemlenmiş. Böyle bir şey zeybeklerin geçmişinde hiç olmayan şeylerdi. Yine Kütahyalı Evliya Çelebi’nin anlatımına göre bu giyim türü Cezayir leventlerinin yani denizci askerlerin giyimleridir. Aydın yöresine sonradan girmiş bir kıyafet türüdür. Kutsallığı falan yoktur. İki çalışmanın da bahsettiği giyim üzerine üretilen bilgiler sonradan oluşmuştur. Elbette sanat açısından son derece değerlidir ve belgelenmelidir fakat törensel uygulamaların uydurma olduğu da bir hakikattir. Devletin zaman zaman, eşkıyalığı teşvik ettiği için yasakladığı bir giyim türüdür. Aydın yöresinde sadece eşkıyalar ve eşkıyalığa özenen yeni yetmeler giyerdi bu giysileri. Katalogda giysilerin motiflerinin fotoğraflanması, yeniden yaratımı şahane bir çalışma bu arada. Emek verenleri tebrik ediyorum. 

Eşkıyadan beyefendi çıkarılamaz… 

Kaynak kişi Ahmet Haldun Eralp, 1965 öncesinde bu kültürün "berduş tayfası, işsiz takımı ve meyhane kültürünün" elinde olduğunu belirterek, "Ben bu kültürü bunların elinden aldım" itirafında bulunur… Aslı tam odur zaten. Tarihten süzülüp gelen şeyin devamıdır onlar. Siz onlardan başka bir rüya devşirmeye kalktınız sadece. Eşkıya kültürü budur zaten. Sizin algınıza sonradan sokulan şey Yaşar Kemal gibi Cumhuriyet sonrası üretilen zeybek mitidir. Cumhuriyet iki şey yapmıştır zeybeklerle ilgili… Önce övünmüştür. Osmanlı’nın halledemediği zeybek, efe eşkıyalığını kısa sürede bastırmakla övünmüştür cumhuriyet yönetimi ve haklıdır bir ölçüye kadar. Sonra daha feci bir şey yapmıştır. Yendiğini söylediği eşkıyaları, zeybekleri sırf Osmanlı’ya karşı çıktığı için (Aslında düz eşkıyalıktan başka ideolojk bir jargonu ve hedefi yoktur zeybeklerin) eşkıya zeybekleri övmüştür. İdeolojik bir kahramanlaştırma sürecinden sonra böyle bir durum ortaya çıkmıştır. İlk dönem cumhuriyet yazarları da durumun farkındadır ve Yaşar Kemal gibi olanlarla onlara karşı çıkan ve eşkiyadan kahraman olmaz, diyen Orhan Kemal gibi yazarlar da vardır. Sanırım kazanan Yaşar Kemal romantizmi oldu. Bizim bu iki Kütahyalı kaynak ise romantizm ve kurguyu seçmiş görünüyor. 

Yine bahsi geçen kaynaklarda zeybekler için, yüksek tahsilli, donanımlı, saygın meslek sahibi olması vb. şartlar sayılıyor. Tam bir komedi. Bu adamların var oluşu suç üzerinden ekillenmektedir. Asker kaçağı, katil, seri katil, hırsız, yol kesici, ırz düşmanı tiplerin dağlarda terör estirmesi ile gelişen bir şeydir zeybeklik. Bizimkilerin iddiası ile tarihi gerçekleri yan yana okumak bile gülümsetiyor acı biçimde. Şehirli yarı burjuvazi zeybek tasviri rüyanızda görseniz inanmayacağınız bir şeydir ama iki önemli kurumun bize sunduğu çalışmada hiçbir sorguya tabi tutulmadan gerçek gibi sunulmuş. Bu bir saçmalıktır, siz ne yapıyorsunuz, diyen olmamış. Sanırım bu çalışmaları hiçbir tarihçi, sosyolog, antropolog görmedi. Yahut gördü ve sesini çıkarmadı. Yarı burjuvazi, şehirli nostalji kulübü gibi absürt bir şey gözden kaçmamalıydı oysa. Zeybekler alkol de alır, ot da çeker, afyon da kullanır fakat bizim şehirli kurgumuz olan zeybek alayı icadımızda onlar için “içki içemeyen, namazında niyazında” bir evliya formu uygun görülmüştür. 

Zeybek Alayının kurallarının bir yandan kadim olduğu söylenirken bir yandan da yazılı olmadığı söyleniyor çalışmadaki anlatımda. 1965’ten bu yana sözel anlatımlarla öğreniliyormuş. Bu da bir itiraf ve kurgulanmış bir geçmiş olduğunu gösteriyor bize. Son derece kişisel ve keyfi bir zeybek tarihi ve kültürü sunulmuş bize bu iki çalışmada. 

Bu iki çalışma da akademik birer tarih belgesi olmaktan son derece uzaktırlar. Bu çalışmaların kaynağı 1965 yıında Kütahya’da yaşayan bir grup aydının kaba ve dağınık buldukları yönlerini yontarak oluşturdukları yeni bir anlatıdır sadece. Yoksa zeybeklerden beyefendi yaratma çalışması tarihi gerçeklere aykırıdır. Bunun kabul edilip sonra kendi kurdukları ve hedef belirledikleri yapının anlatılması gayet makul olur. Böyle bir hedefle yola çıkmışlardır, eyvallah. Tarihi gerçeklikle bağları olmadığını da itiraf etmeleri gerekir. 

Bu çalışmalar, zeybekliği (organik, biraz kokan, küflü, şekilsiz ama hakiki köy peynirini) alıp; fabrikada işleyerek, kokusundan arındırılmış, bembeyaz, ambalajlı ve standart "pastörize bir peynire" (Zeybek Alayı) dönüştürmüş; sonra da bu yeni ürünü "700 yıllık orijinal lezzet budur, diğerleri bozuktur" diyerek pazarlamaya çalışmıştır. Bir sosyolog olarak teşhis şudur: Karşımızdaki yapı tarihsel bir kurum değil, modern zamanlarda icat edilmiş, soylulaştırılmış ve mitlerle desteklenmiş neoklasik bir dernek yapılanmasıdır.

Asıl mesele zeybek oyunları, zeybek müzikleri, zeybek motifleri ise buna sözüm yok. Bu konularda çalışmanın söylediği şeylere pek itirazım da yok. Zaten alanım da değil. Müzik alanında, oyun alanında ve giysi, desen, motif kataloglamada başarılılar. Tarihi anlatıda çuvallıyor iki çalışma da. Zeybeklik işte budur, dedikleri şeylerin tamamı kurgu, uydurma, mit, yeniden inşa. 

Tez çalışmasında şöyle bir cümle var: “Zeybek Alayı geleneği ise, bu kültürün toplumsal, kültürel ve dini-tasavvufi yönlerinin bir araya geldiği özel bir formdur. Kütahya Zeybek Alayı geleneği hem zeybeklik kültürünün hem de Ahilik teşkilatının izlerini taşıyan, oyun ve müzik geleneklerini de bünyesinde barındıran bir kültürel yapıdır.” Tarihçi veya sosyolog bakış açısı bu cümleye çoktan gülümsemiştir sanırım. Bu da bir itiraf, her şeyi yeniden kurguladıklarının ispatı niteliğinde. Zeybekliğin ne dinle, ne tasavvufla, ne ahilikle ilgisi vardır. O sade ve boyun eğmez bir eşkıyalıktır. Kurtuluş Savaşı sırasında neler döndüğünü İbrahim Ethem Akıncı’nın “Demirci Akıncıları” adlı eserinden ve benzeri dönem eserlerinden takip edilmesini ısrarla tavsiye ederim. 

Başka bir alıntı yapalım: “Muammer Tezcan: “Bir zeybek namzedi, zeybek elbisesi giymeye liyakat kazandığı zaman, bu elbise abdestle giydiriliyorsa sonrasında bir altyapı olması gerektiğini tahmin etmek zor olmasa gerek. Zeybeklik özünde zaviyesi, tekkesi ve dergâhı olan günümüz ahiliğidir” Bu kadar ancak uydurulabilir. Yahut bu bir itiraftır. Kendileri böyle bir karma yapı uydurmuş ve kurmuşlardır. Tekrar tekrar söylememe bilmem gerek var mı? Bu anlatımlardaki şeyler zeybeklerin geçmişinde zerre kadar bile yoktur. 

Romantik, kişisel, edebi itirazlara kapalıyım. Belgeler, tutarlı söylemler, sağlam argümanlar varsa elinizde dinlemeye hazırım. Hatalarım varsa düzeltmeye de razıyım. Yeter ki tarihi gerçeklik önümüze apaçık çıksın. Derdim budur.